Хамаг Монгол

hmjg

Засаг захиргааны зохион байгуулалт

Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулаад юуны өмнө төр захиргааны болон цэргийн зохион байгуулалтын оновчтой тогтолцоог бүрдүүлжээ. Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан цэрэг, иргэний шинж бүхий олон шатны зэрэг дэвт, засаг захиргааны зохион байгуулалтай болов. Энэ нь аливаа асуудлыг чирэгдүүлэлгүй, шуурхай шийдвэрлэхэд чиглэгдэж байсан юм. Их Монгол улсын төрийн бүх дээд эрхийг баригч нь Чингис хаан байв. Монгол улсын газар нутаг, харъяат иргэд бүгд Их хааны өмч байсан. Монголчууд Их хаадыг тэнгэр язгуурт хэмээн өргөмжлөн хүндэлж, хууль зарлигийг нь ёсчлон гүйцэтгэж байлаа. Хаан төрийг үе залгамжлан захирах бөгөөд Их хааны нэр заан гэрээслэсэн хүнийг их хуралдайгаар баталгаажууж хаан өргөмжилдөг байв. Хаан өргөмжлөх, харь оронтой найрамдах, дайтах зэрэг төрийн онц чухал хэргийг Их хуралдайгаар шийдэж байжээ, Тиймээс хуралдай нь төрийн дээд шийдвэр гаргах байгууллага болж байв. Их хуралдайд алтан ургийнхан, төрийн түшээд, гавьяатан сайдууд, бичгийн мэргэд, өрлөг жанжид оролцоно. Асуудлыг олонхийг саналаар голчтой шийдэж байснаараа ардчилсан шинжтэй. Тиймээс Их хуралдайг өнөөгийн парлөментын анхны хэлбэр гэж судлаачид үздэг. Төрийн хэргийг хөтлөн явуулахад Сэцдийн зөвлөл чухал үүрэгтэй. Сэцдийн зөвлөл нь алсын хараатай, зөв мэргэн төрийн бодлого боловсруулахад нөлөөтэй байжээ. Чингис хааны байгуулсан Сэцдийн зөвлөлд олон орны бичгийн мэргэд багтаж байсан нь дэлхийн хэмжээний төрийн бодлого явуулахад ач тусаа үзүүлжээ. Их хааны томилсон төрийн шадар сайд гүйцэтгэх засаглалыг хэрэгжүүлнэ. Их Монголын улсын анхны шадар сайд Го ван Мухулай байлаа. Монгол улсын өдөр тутмын хэргийг шадар сайд удирдан явуулж өөрийн эрх хэмжээнээс хэтэрсэн онц чухал тулгамдсан асуудлыг Их хаан болон Их хуралдайгаар шийдвэрлүүлдэг журамтай байв.

hmjg

Улс орны нийгмийн амьдралын олон асуудлыг шийдвэрлэх Их заргач чухал үүрэг гүйцэтгэж байв. Чингис хааны анхны Их заргач нь Шихихутаг байв.

Их Монгол улсын төрийн үндсэн гол хууль нь “Их засаг ” байв. Уг хууль бидний үед бүрэн эхээрээ уламжлагдан ирсэнгүй. “Их засагт”-т хаан өргөмжлөх, их хуралдайг зарлан хуралдуулах, гадаад улс оронтой харилцах ёс, цэргийн болон иргэний үүрэг, алба татвар, эрүүгийн ба иргэний шинж чанартай олон асуудлыг хэрхэн зохицуулахыг хуульчлан заажээ.

Төрийн хэргийг явуулахад чухал үүрэгтэй хүний нэг нь Төрийн бэхи байв. Төрийн бэхи нь цагаан морь унаж, цагаан хувцас өмсч, Их хуралдайг хуралдуулах, хаан өргөмжлөх, аян дайнд мордох зэрэг төрийн чухал үйл хэрэг өлзийт өдрийг сонгон цаг, зүг чигийг зааж өгөх үүрэг хүлээнэ. Төрийн анхны бэхи нь Усун өвгөн байв.

Их Монгол улсын төрийн гол шүтлэг нь бөө мөргөл. Олонд алдартай Хөхөчү бөө буюу Тэв тэнгэр нь хааны итгэлийг олж бусад зайран удганаас дээгүүр байр суурь эзэлж байжээ.

Их Монгол улсыг байгуулахад амь хайргүй зүтгэсэн Чингис хааны онцгой гавьяат нөхөд нь 9 өрлөг, дархад, цэргийн жанжид, хөлөг баатрууд байв. Тэд хаан эзний алтан амийг сахиж, төр улсыг бататгахад онц үүрэг гүйцэтгэн, хаан эзэнд зөвлөх, сануулах зэрэг бусдаас давуу эрх эдлэж байсан юм.

Чингис хаан 4 их баатар жанжинтай, тэднийгээ үнэнч сайн нохойтой зүйрлэн хамгийн чухал хэрэг, хүнд бэрх дайнд илгээдэг байв. Их Монгол улсыг байгуулахад амь бие хайрлалгүй зүтгэсэн Боорчи, Зэлмэ, Сорхан шар нарын зэрэг гавьяат хүмүүсийг дархан болгожээ. Тэдэнд соёрхол газар олгож, эзэмшил нутгаа үе улиран захирах, дайны ба ав хомрогын олзоо хэнтэй ч хуваалцахгүй өөртөө авах, алив алба татвараас бүрэн чөлөөлөгдөх, хүссэн цагтаа хаанд бараалхах, есөн удаагийн осол эндэгдлийг нь хэтрүүлэх зэрэг онцгой эрх олгов.

Монгол төрийн аюулгүй байдлыг хангах гол түшиг тулгуур нь шадар хишигтэн байжээ. Шадар хишигтэн нь хаан төрийн аюулгүй байдлыг хамгаалах, төрд үйлчлэх үүрэг гүйцэтгэн, онц чухал үед цэргийн гол хүч болдог, байлдааны байнгын бэлтгэлтэй, зэвсэгт хүчний гол цөм байлаа, Их Монгол улс 10 000 хишигтэнтэй байв.

Чингис хаан өмнөх үеэс уламжилж ирсэн мянганы зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгож улсаа 95 мянгатад хуваав. Мянганы систем нь алба татвар татах, дайн байлдааны үед тодорхой тооны цэрэг гаргах үүрэг бүхий засаг захиргааны нэгж юм. Засаг захиргааны нэг нэгжээс нөгөө рүү дураар шилжихийг Их засаг хуулиар хатуу хоригложээ.

Байнгын армийг бий болгосон төдийгүй цэргийн бодлого боловсруулах Илдэч хэмээх газрыг байгуулжээ.

Их Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг бүхэлд нь Баруун, Зүүн, Төвийн гэсэн гурван том түмэнд хувааж, Төвийн түмнийг Наяа ноён захирч түүний мэдэлд Гурван голоор савласан төвийн нутаг хамрагджээ. Баруун түмнийг Боорчи захирч Алтай нуруу орчмын нутаг түүнд харьяалагджээ. Монголын зүүн хэсэг Хянган нуруу орчим нутаг Зүүн түмэнд харьяалагдаж Мухулайн захиргаанд байв.

Их түмэн нь дотроо хэд хэдэн бага түмэнд, бага түмэн нь мянгат, зуут, аравтад тус тус хуваагдаж байв. Тэдгээр нь байлдааны үед 10-10 000 цэрэг гаргах, тайван цагт тогтоосон хэмжээний татвар төлөх үүрэгтэй. Чингис хааны төр, захиргааны зохион байгуулалт нь нүүдэлчдийг захирах хамгийн оновчтой хэлбэр байсан юм.