Тэмээ

hmjg

Тэмээ бусад төрлийн малыг үржүүлэхэд тохиромжгүй говь, цөл газар нутагшин үржиж, хүн ардын бүхий л хэрэгцээг хангаж байдгаараа улс ардын аж ахуйд онцгой ач холбогдолтой юм. Монголчууд эрт дээр үеэс эхлэн тэмээн сүргийг өсгөн үржүүлж тэргэнд хөллөх, нуруу ачих, унах зэргээр өргөн хэрэглэж иржээ.

Манай оронд авто ба төмөр замын тээвэр хөгжөөгүй байхад тээврийн гол үүргийг тэмээгээр гүйцэтгэж байсан түүхтэй. Говийн аймгийн зарим хөдөө аж ахуйн нэгдлийн эдийн засгийн гол салбар нь тэмээний аж ахуй байдаг. Тэмээг бага наснаас уналга, эдэлгээ, саалинд сургахын хамт тэмээний сүүгээр янз бүрийн цагаан идээ хийнэ. Тэмээний сүү тослог ихтэй учир цагаан идээ хийхэд зөөлөн, амттай болдог. Тэмээний сүүг исгэн буцалгаж /ундаа/ хийж өргөн хэрэглэдэг.

Монгол тэмээний амьдын жин дунджаар намар нас гүйцсэн ат 623 кг, ингэ 497 кг байдаг.

Өмнөговь аймагт галбын говийн улаан, ханийн хэцийн хүргэн гэж уналга, эдэлгээний чиглэлийн нутгийн шилмэл омгийн тэмээ байдаг бөгөөд эдгээр омгийн тэмээгээр монгол тэмээний ашиг шимийг дээшлүүлэх зорилгоор үржилд өргөн хэрэглэж байна.

hmjg

Тэмээний нэр хэллэг

Тэмээ: Монгол тэмээ хоёр бөхтэй, бие нь өндөр, хүзүү нь гонхигор, хивэгч бод мал Тэмээ буйлах: Ботго буюу ижлээ мөрөөдөж өндөр урт дуугаар уянгатай дуугарах Тэмээ орилох: Нохой шиг хав хав гэж дуугаран сэвсээ цацах Тэмээ буйллах: Тэмээний хамрын баганыг нүхэлж хөндлөн мод зүүх Тэмээ өтлөх: Шарх сорвиноос болж цацсан хэсгийн өтийг арилган цэвэрлэж эм түрхэх Тэмээ ноослох: Тэмээний үс ноосыг ноорч хөглөрч ирэхэд хайчлах буюу зулгааж авах Тэмээ хужирлах: Хужиртай газар буюу давстай нууранд тэмээгээ аваачиж долоолгож уулгах буюу эсвэл хужир давс олж ирж өгөх (бусад малд бас адилхан) Тэмээ тавагчлах: Эмнэг тэмээг сургахын тулд буруу талын урд бэрэвхийд дээс уяж нуруун дээгүүр нь давуулан зөв талаас нь татаж сөгтгөх Тэмээ тохошлох: Тэмээг унахын тулд бэлтгэсэн тохош (эмээл) тохох Тэмээ хүрээлэх: 7-8 сарын хэрд тэмээ ганц хоёроороо тарж явахаа больж сүргээрээ бөөгнөрөн явах Тэмээн гөрөөс (хавтгай): Хоёр бөхтэй зэрлэг тэмээ. Ховордож байгаа амьтан Манин тэмээ: Саармаг тэмээ Саравган тором: Нялх биш боловч томорч ойдоо хүрээгүй ботго Тайлаг: Дөрвөөс таван насны хоорондох засаагүй тэмээ Битүү шүдтэй тайлаг: Шүд нь гараагүй тайлаг Бууран тайлаг: Буур тавихаар бэлтгэж буй тайлаг Ат: Таван наснаас дээшхи эр тэмээ Ингэ: Таван наснаас дээшхи эм хүйсийн тэмээ Хаямал ингэ: Хээл хаясан ингэ Хаймал ингэ: Ботголох ойртсон ингэ Буур: Таван наснаас дээшхи төмсийг нь засаагүй эр тэмээ Буур зэлбэлэх: Ороо орох шинж нь илэрч эхлэх Буур томоолох: Ороо орсон буурыг хазахаас сэргийлэн аманд нь чанга ногт тааруулах Буураар сорих: Ингэний хээл авсан эсэхийг буур дагуулж турших Дараастай буур: Хүн амьтныг хазаж таварцаглахаас болгоомжлон толгойг бурантагаар нь өвдөгт нь ойртуулж уях Тугтай буур: Ороо нь орсон буурнаас болгоомжлох зорилгоор бөхөнд нь тарцаг уях